FAJANS
Fajans produkuje się z glin plastycznych zwanych fajansami, z dodatkiem kr: dy, piasku kwarcowego, .skalenia oraz niekiedy kaolinu. Wyróżniamy fajans wapniowy, kaolinowy i mieszany. Fajans wapniowy zawiera: glin plastycznych 64%, kredy 12%, piasku kwarcowego 26%. Fajans kaolinowy i mieszany zawierają mniej glin plastycznych, natomiast zawartość kaolinu dochodzi do 25%. Z fajansu kaolinowego, zwanego twardym, otrzymujemy wyroby sanitarne.
Fajansową masę formierską przygotowuje się tak, jak masy porcelanową i porcelitową. Wyroby fajansowe formowane są dziś w większości za pomocą pras, a tylko nieliczne formowane są ręcznie.
Uformowane wyroby suszy się, a następnie wypala w temperaturze ok. 1200°C. Proces wypalania trwa w zależności od wymiarów wyrobów od 40 do 100 godzin. Po -Wypaleniu następuje zdobienie i szkliwienie wyrobów. Szkliwo składa się z tych samych składników, co szkliwo używane w produkcji porcelany. Zdobione i szkliwione wyroby fajansowe wypalamy powtórnie w temperaturze ok. 1100°C.
Fajans stołowy oraz galanteria fajansowa zdobiona jest pod-szkliwnie. Zdobienie wykonuje się metodą ręczną, używając szablonów, metodą natryskową, stemplami, kolorowym szkliwem, emalią lub metodą angobowania, czyli pokrywania fajansu kolorowymi glinkami, i metodą grawerowania (rys. 102).
Wyroby fajansowe sanitarne po wysuszeniu szkliwimy i wypalamy tylko jeden raz w temperaturze ok. 1200°C.
Wyroby fajansowe dzielimy na trzy gatunki. Do gatunku pierwszego zaliczamy wyroby prawidłowo ukształtowane, bez rys i pęknięć, o jednolitej barwie czerepu i gładkim szkliwie. W gatunku drugim dopuszczalne są mało widoczne wady. W gatunku trzecim niedopuszczalne są pęknięcia.
Zdobi się wszystkie trzy gatunki fajansu.
Każdy gatunek dzielimy na 12 klas, najwyższą jest klasa 12, tj. taka, w której wyroby w gatunku pierwszym uzyskały co najmniej 56 punktów w ocenie punktowej zdobienia.
Fajans różni się znacznie swoimi właściwościami od porcelany i porcelitu. Jest znacznie lżejszy od porcelany, zupełnie nie przeświecający, ma dużą porowatość i nasiąkliwość, dlatego wyroby fajansowe muszą być znacznie grubsze niż porcelanowe. W przeciwieństwie do porcelany fajans ma głuchy niemetaliczny dźwięk. Trudno jest otrzymać szkliwo, które miałoby ten sam współczynnik rozszerzalności jak glinki fajansowe. Dlatego często spotykamy się ze zjawiskiem pękania szkliwa na wyrobach fajansowych, zwłaszcza na dnie naczyń, gdzie tworzy się charakterystyczna siatka spękań.
Wyroby fajansowe mają liczne zastosowanie ze względu na swą taniość. Szczególnie dużo produkuje się z fajansu talerzy głębokich, płytkich i deserowych, kubków oraz urządzeń sanitarnych.
Dokonując odbioru jakościowego wyrobów fajansowych sprawdzamy:
prawidłowość opakowania,
oznakowanie i klasyfikację wyrobów,
czy nie ma pęknięć i rys,
prawidłowość kształtów,
barwę,
równość i dokładność szkliwienia,
staranność wykonywania dekoracji.
Wyroby fajansowe obłożone woliną pakuje się w skrzynie. Skrzynie znakuje się naklejkami ostrzegawczymi z rysunkiem kieliszka lub z napisem „Ostrożnie szkło".
Rozpoznawanie porcelany, porcelitu i fajansu przeprowadza się na podstawie barwy, dźwięku, przeświecalności, twardości, nasiąkliwości i zdobienia.
Barwa porcelany białej ma odcień niebieskawy, porcelitu — kremowy, fajansu zaś — żółty. Dźwięk sprawdzamy w ten sposób, że badany przedmiot umieszczamy na stole i uderzamy w jego krawędź twardym drewnianym prętem. Dźwięk porcelany jest długi i czysty metaliczny, dźwięk porcelitu jest czysty, lecz krótki, dźwięk fajansu jest głuchy. -
Przeświecalność badamy oglądając przedmiot pod światło. Cień poruszanego po drugiej stronie przedmiotu widoczny będzie przez porcelanę o grubości do trzech miliriTetrów, porcelit i fajans nie przeświecają.
Twardość sprawdzamy na przełomie wyrobów za pomocą stalowego rylca. Porcelana nie daje się zarysować, porcelit zarysowuje się z trudem, natomiast fajans zarysowuje się łatwo.
Nasiąkliwość przełomu porcelany równa się zeru, przełom porcelitu chłonie wodę powoli, fajans nasiąka wodą dość szybko. Obserwujemy przy tym zabarwienia przełomów — przełom porcelany jest szklisty, porcelitu i fajansu — matowy.
Porcelana i porcelit zdobione są z reguły naszkliwnie, fajans zaś pod-szkliwnie. Naszkliwność lub p o d s z k 1 i wYi oś ć zdobienia rozpoznajemy za pomocą dotyku, światła i ołówka. Powierzchnia chropowata w miejscu zdobienia świadczy o zdobieniu naszkliwnym, gładka o zdobieniu pod-szkliwnym. O malowaniu podszkliwnym świadczy lśniąca powierzchnia elementu dekoracyjnego. Jeżeli przez dekorację uda się nakreślić miękkim ołówkiem grafitowym linię, jest to dowód, że malowanie jest naszkliwńe.
Trwałość dekoracji sprawdzamy przez zanurzenie badanego przedmiotu w 3% roztworze wodnego Na^COj w 60° C. Obserwacji dokonujemy po 5 i 30 minutach. Dekorację uznamy za trwałą, jeśli nie zaobserwujemy żadnych zmian odcieni barwy i zmatowienia.