W produkcji towarów i we wszystkich innych czynnościach związanych z towarami kierujemy się określonymi zasadami, wzor­cami, wymaganiami, warunkami, czyli po prostu normami. Chcąc określić pojęcie normy w towaroznawstwie, powiemy, że norma jest to zbiór przepisów dotyczących surowców, procesu technolo­gicznego, opakowania, transportu, przechowywania, badania jako­ści i odbioru jakościowego oraz użytkowania towarów. Normy są w uporządkownej gospodarce narodowej elementem niezbędnym. Wprowadzają one ład i porządek w produkcji. Na rynku towarowym znajdują się artykuły wyprodukowane na pod­stawie określonej normy. Zorganizowany rynek towarowy nie ma w swym obrocie towarowym artykułów niewiadomego pochodze­nia, o nieznanej technologii, towaru o przypadkowych lub dowol­nych właściwościach. Normy dokładnie określają, z jakich surow­ców ma być wyprodukowany dany towar i jakie należy stosować technologie, aby gotowy produkt uzyskał pożądaną jakość. Jakość ta jest ściśle określona normą i nie może być samowolnie zmienia­na przez producenta. Normy są przepisami prawnymi i dla producentów mają moc obowiązującą. Wprowadzenie norm do procesów technologicznych, nadanie wyrobom jednolitych kształtów, wymiarów przewidzianych nor­mami, stosowanie opakowań zgodnych z normą, przechowywanie i transportowanie towarów na podstawie wskazań norm, wprowa­dzenie do badań jakości towarów metod przewidzianych norma­mi — nazywamy normalizacją. Wszystkie towary, czyn­ności i nazwy związane z towarami zgodne z normą nazywamy znormalizowanymi. Na przykład wszystkie wtyczki sieciowe ma­jące wymiary zgodne z normą nazywamy znormalizowanymi. Znormalizowane są opakowania cukru, jaj, piwa, żarówek, nie­których wyrobów konfekcyjnych i wielu innych towarów. Znor­malizowanymi nazwiemy stopy srebra, z których w Polsce wyko­nujemy nakrycia stołowe. Badania jakości wędlin lub telewizorów nazwiemy również badaniami znormalizowanymi, jeśli stosować będziemy w tych badaniach metody przewidziane odpowiednimi dla tych towarów normami. Normalizacja jest niezwykle ważna dla gospodarki narodowej. Umożliwia większy podział pracy, specjalizację i kooperację wie­lu przedsiębiorstw, przyczynia się do postępu technicznego i wzro­stu wydajności pracy, oszczędności materiałów, do polepszenia ja­kości wyrobów. Dzięki normalizacji łatwiejsze staje się użytkowa­nie towarów i stosowanie części zamiennych. Normalizacja umoż­liwia współpracę gospodarczą i wymianę towarową z innymi kra­jami. We współczesnej produkcji obserwujemy coraz większy po­dział pracy. Poszczególne przedsiębiorstwa specjalizują się w wy­konywaniu wąskiego asortymentu towarów, produkują niekiedy tylko części złożonego wyrobu. Na przykład fabryki samochodów korzystają ze współpracy kilkudziesięciu kooperantów. Każdy z nich wykonuje określone elementy samochodów. Taka współ­praca jest możliwa tylko dzięki znormalizowaniu produkcji. Kooperacja przedsiębiorstw nastręcza wielu trudności organi­zacyjnych, a mimo to rozwija się, bo przyczynia się do wzrostu postępu technicznego i wydajności pracy. Ujednolicenie produkcji i ograniczenie asortymentu produkcyjnego umożliwia zwiększenie sprawności produkcyjnej pracowników, mechanizację i automaty­zację produkcji, czego następstwem jest wzrost wydajności pracy. Normalizacja produkcji przyczynia się do oszczędności materia­łowej. Zakład produkujący wyroby z określonego surowca w du­żych ilościach może tak planować wykorzystanie materiałów, że zjawisko odpadów surowcowych może praktycznie nie występo­wać. Coraz częściej słyszymy o tzw. produkcji bezodpadowej. Jakość produktów zunifikowanych, czyli ujednoliconych, jest z reguły lepsza niż produktów prototypowych czy jednostkowych. Zakład wykonujący zawsze ten sam produkt, łatwo może osiągnąć wysoką jego jakość. Znormalizowane wyroby są łatwiejsze w użytkowaniu, głównie dlatego, że w razie ich uszkodzenia łatwo możemy je zastąpić in­nymi, o takich samych wymiarach. Normalizacja umożliwia wymianę towarów z krajami, w któ­rych produkcja jest również znormalizowana. Sprzedaż np. szyn kolejowych do tych krajów, czy zakup żarówek nie stanowi trud­ności. Wiadomo, że rozmiary szyn czy gwintów żarówek są takie same we wszystkich krajach, w których produkcja jest znorma­lizowana. Proces normalizacyjny jest procesem długotrwałym. Objęcie normalizacją całej gospodarki narodowej wymaga nie tylko wiele czasu, ale jest również w wielu wypadkach niemożliwe. Pewne działy czy gałęzie produkcji pozostaną, ze względu na swój specy­ficzny charakter, nie znormalizowane. Działalnością normalizacyjną zajmują się powołane do tego organy państwowe. Organem centralnym w zakresie normalizacji jest Polski Komitet Normalizacji, Miar i Jakości (PKNMiJ). Polski Komitet Normalizacji, Miar i Jakości zajmuje się zarówno opra­cowywaniem norm, jak również nadzoruje działalność normaliza­cyjną branżowych i zakładowych organów normalizacyjnych. Pol­ski Komitet Normalizacji i Miar został powołany ustawą z dnia 29 III 1972 r. w miejsce istniejącego od 1923 r. Polskiego Komitetu Normalizacyjnego. Polski Komitet Normalizacyjny w okresie przedwojennym zajmował się normalizacją towarów przemysło­wych. Szczególnie szeroką działalność rozwinął w Polsce Ludowej. Większość norm, które ukazały się do 1953 r. została opracowana przez Polski Komitet Normalizacyjny. Od 1960 r., kiedy wpro­wadzono normy branżowe, działalność Polskiego Komitetu Norma­lizacyjnego nieco uległa zmianie. Polski Komitet Normalizacyjny ustanawiał tylko normy o znaczeniu zasadniczym dla gospodarki narodowej i normy mające powszechne zastosowanie. Od marca 1972 r. działalność jego została poszerzona o zagadnienia metro­logii. Działalność PKNMiJ koncentruje się na nadzorowaniu działal­ności normalizacyjnej zjednoczeń branżowych i międzybranżo-wych ośrodków normalizacyjnych. Niektóre zjednoczenia opra­cowują obecnie normy dla przedsiębiorstw danej branży. Część zjednoczeń nie opracowuje własnych norm, lecz korzysta z norm opracowanych przez międzybranżowe ośrodki normalizacyjne. Nieliczne przedsiębiorstwa, o specyficznej produkcji, opraco­wują w porozumieniu z jednostkami nadrzędnymi i Polskim Ko­mitetem Normalizacji, Miar i Jakości normy dla własnej produk­cji. Normy te nazywamy normami zakładowymi. W okresie międzywojennym normalizacją produktów spożyw­czych zajmował się Inspektorat Standaryzacji. Również po wojnie dla eksportowanych towarów żywnościowych stosuje się normy Centralnego Inspektoratu Standaryzacji, instytucji Ministerstwa Handlu Zagranicznego, działającej pod nadzorem PKNMiJ. Normy nie są stałe i ulegają zmianom. Wprowadzenie do prze­mysłu udoskonaleń technicznych czy opracowanie nowych recep­tur pociąga za sobą zmianę normy. Zmiana normy świadczy z re­guły o pojawieniu się nowego produktu o wyższej jakości. Zmiany norm i opracowania nowych norm są systematycznie podawane w publikacjach PKNMiJ. Polski Komitet Normalizacji, Miar i Jakości wydaje Biuletyn, w którym podaje spis nowych norm polskich, branżowych i Centralnego Inspektoratu Standa­ryzacji, zmiany w normach, unieważnienia norm. Ponadto Polski Komitet Normalizacji, Miar i Jakości wydaje miesięcznik nauko­wy ,,Normalizacja", poświęcony zagadnieniu normalizacji w Pol­sce i za granicą. Niezależnie od tego PKNMiJ wydaje co miesiąc komunikaty dotyczące zmian, unieważnień i nowych norm usta­nowionych przez PKNMiJ, zjednoczenia branżowe i Centralny In­spektorat Standaryzacji. Aby ułatwić zainteresowanym instytucjom korzystanie z norm i publikacji normalizacyjnych, Polski Komitet Normalizacji, Miar i Jakości powołał do życia Centralny Ośrodek Informacji z siedzi­bą w Warszawie. Polski Komitet Normalizacji, Miar i Jakości współpracuje z ko­mitetami normalizacyjnymi innych krajów, zwłaszcza z komitetami normalizacyjnymi krajów Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej: GOST — komitetem ZSRR, TGL — komitetem NRD, CSN — ko­mitetem Czechosłowacji, MNOSZ — komitetem Węgier, BDS j— komitetem Bułgarii, STAS — komitetem Rumunii. Polski Komitet Normalizacji, Miar i Jakości jest czynnym członkiem Międzynaro­dowej Organizacji Normalizacyjnej — ISO (International Standard Organization). Istotnym zadaniem tej organizacji jest ustalenie za­leceń dla krajowych komitetów normalizacyjnych. Zalecenia te są POLSKA NORMA PN-59 A-74036 POLSKI KOMITET NORMALIZACYJNY Prsałwory zbciow* Kaszo manna Grapa IcataUfowa XII 34 KO 664.2.055 1 podstawą do opracowywania ujednoliconych norm dla danych pro­duktów we wszystkich krajach, co ułatwia międzynarodowy obrót towarowy. Prawie wszystkie kraje w świecie mają komitety normaliza­cyjne i wydawnictwa swych komitetów wymieniają przez ISO na wydawnictwa komitetów innych krajów. Polski Komitet Nor­malizacji, Miar i Jakości posiada normy nie tylko krajów RWPG, ale także innych krajów, z którymi utrzymujemy stosunki gospo­darcze. Oprócz Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej ISO ist­nieją jeszcze inne organizacje międzynarodowe, które wydają nor­my. Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej wydaje normy ozna­czone symbolem RS, Konferencje Przedstawicieli Komisji Norma­lizacyjnych Krajów Demokracji Ludowej oznaczają swoje normy symbolem R i Ru, Międzynarodowa Komisja Elektrotechniczna oznacza swoje normy symbolem IEC i CEJ, Europejska Wspólno­ta Węgla i Stali wydaje normy oznaczone symbolem EURONORM. Organizacje międzynarodowe publikują swoje zalecenia lub nor­my w biuletynach i przesyłają je komitetom członkowskim w po­szczególnych krajach. BUDOWA I NUMERACJA NORM Wszystkie normy mają taki sam układ graficzny, co ułatwia posługiwanie się nimi (rys. 1). W nagłówku strony tytułowej normy umieszczone są ko­lejno: nazwa instytucji ustalającej normę, np. Polski Komitet Nor­malizacyjny, Polski Komitet Normalizacji i Miar, a ostatnio Pol­ski Komitet Normalizacji, Miar i Jakości, nazwa normy, np. Polska Norma, / nazwa towaru lub czynności, której dotyczy, np. Kasza man­na, numer normy i jej symbol, np. PN-59/A-74036, co oznacza, że jest to Polska Norma wydana w 1959 r. dotycząca aprowizacji, o numerze kolejnym 74036, grupa katalogowa, np. XII 34 — co oznacza, że w katalogu norm należy jej szukać w dziale XII — Produkty spożywcze, gru­pie 34 — Kasza manna. Przedmiot normy. Przedmiotem normy jetł kasza manna otrzymana z przemiału oczyszczonego ziarna pszenicy wg PN-55/A-74008. Oznaczania KASZA MANNA PN-59/A-74036 Na samym dole strony tytułowej normy umieszczone są ko­lejno: — nazwa instytucji, która zgłosiła daną normę, np. Minister­stwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, — informacja, czy norma jest obowiązująca, czy zalecana, — nazwa instytucji zatwierdzającej normę, np. Polski Komitet Normalizacji, Miar i Jakości. Pod nagłówkiem strony tytułowej normy podana jest treść normy ujęta w punktach oznaczonych cyframi i tytułami. Część pierwsza określa przedmiot normy, podaje określenie danego pro­duktu i ewentualnie jego podział na typy, klasy, gatunki itp. Dalsze części normy mówią o wymaganiach jakościowych w stosunku do danego produktu, podając przy tym z jakich ma­teriałów i przy zastosowaniu jakiej technologii powinien być on wyprodukowany. Następnie norma mówi o opakowaniach i ozna­kowaniu produktu, sposobach odbioru jakościowego towaru, prze­chowywaniu i transporcie oraz o metodach badań. Układ treści poszczególnych norm nie jest taki sam, lecz zależy przede wszystkim od przedmiotu normy. Aby można było łatwo posługiwać się olbrzymią ilością norm, należało zastosować przejrzystą ich klasyfikację. Każda norma do­tyczy określonego działu gospodarki narodowej i posiada w na­główku symbol działu. Polski Komitet Normalizacji, Miar i Jako­ści stosuje następujące symbole: A — aprowizacja, B — budowni­ctwo, C — chemia, D — drewno, E — elektrotechnika, G — gór­nictwo, H — hutnictwo, K — kolejnictwo, L — lotnictwo, M — mechanika, N — nauka, O — odzież, P — papier i włókno, R — rolnictwo, S — samochody, T — teletechnika, W — woda, Z — zdrowotność. Przy symbolu następuje kolejny numer normy. Stosowanie symboli ułatwia nie tylko numerację norm, ale umożliwia ich ka­talogowanie. Polski Komitet Normalizacji, Miar i Jakości wydaje co dwa lata katalogi norm uzupełnione dodatkami i komunikata­mi. Katalogi zawierają: spis klasyfikacyjny norm, działowy spis norm, skorowidz alfabetyczny oraz skorowidz według numerów norm. Spis klasyfikacyjny norm dokonany jest według następujących działów: I. Górnictwo II. Przetwory naftowe Metale Maszyny i narzędzia V. Środki transportowe i opakowania VI. Urządzenia energetyczne i elektroniczne VII. Budownictwo i materiały budowlane VIII. Ceramika i szkło IX. Materiały drzewne, celuloza, papier, X. Przemysł chemiczny XI. Materiały włókiennicze i skórzane * XII. Produkty spożywcze Przyrządy pomiarowe Ochrona zdrowia XV. Rolnictwo i leśnictwo XVI. Terminologia naukowo-techniczna XVII. Wyroby z zakresu potrzeb kulturalnych. Administracja. Wymienione działy dzieli się na klasy i grupy. Dział XII np. dzieli się na 8 klas. Klasa XII — 0 zawiera normy ogólne, klasa XII — 1 zawiera normy dotyczące mięsa, produktów mięsnych i mleczarskich, klasa XII — 8 zawiera normy dotyczące wyrobów tytoniowych i dzieli się ją na grupy. Grupa XII — 81 zawiera nor­my, których przedmiotem jest tytoń przemysłowy, a grupa XII — 82 zawiera normy, których przedmiotem są cygara i cygaretki. Działowy spis norm zawiera numery, daty ustalenia i tytuły norm. Normy ułożone są w kolejności alfabetycznej i wzrastają­cych numerów. Skorowidze alfabetyczny i numerowy ułatwiają odnalezienie poszukiwanej normy, kierując do odpowiedniego działu spisowego. Zazwyczaj stosujemy trzy kryteria podziału norm: instytucję stanowiącą normę, charakter prawny normy i treść normy. Polski Komitet Normalizacji, Miar i Jakości biorąc za podsta­wę instytucję stanowiącą normę dzieli je na: normy polskie (państwowe), oznaczone symbolem PN, normy branżowe, oznaczone symbolem BN, normy zakładowe, oznaczone symbolem ZN, wymagania eksportowe, oznaczone symbolem WE. Normy polskie PN są normami państwowymi, ustanowionymi przez Polski Komitet Normalizacji, Miar i Jakości, a zgłoszonymi przez odpowiednie ministerstwo. Normy państwowe są stosowa­ne przez zainteresowane instytucje. Normy branżowe BN zostały wprowadzone w 1960 r. w miej­sce norm resortowych. Normy branżowe są opracowywane przez zjednoczenie branżowe i zatwierdzane przez dyrektora zjednocze­nia lub niekiedy przez ministra odpowiedniego resortu. Układ nor­my branżowej jest taki sam, jak normy państwowej. Opracowaną normę branżową Polski Komitet Normalizacji, Miar i Jakości, je­śli nie zgłasza do niej zastrzeżeń, umieszcza w katalogu norm branżowych. Normy branżowe są stosowane przez przedsiębior­stwa i instytucje danej branży lub przez inne przedsiębiorstwa i instytucje zainteresowane treścią danej normy ze względu na swą działalność. Przykładem normy branżowej może być norma BN-65/61122, ustanowiona przez dyrektora Zjednoczenia Przemy­słu Farb i Lakierów, której przedmiotem jest „Lakier olejny ogól­nego zastosowania". Normy zakładowe ZN ustanawia dyrektor zjednoczenia, cen­tralnego zarządu lub dyrektor przedsiębiorstwa, jeśli został do tego upoważniony. Ustanowiona norma zakładowa jest stosowana tylko w tym przedsiębiorstwie, dla którego została opracowana. Normy zakładowe mają taki układ, jak normy państwowe i bran­żowe, są rejestrowane i publikowane w dzienniku urzędowym odpowiedniego ministerstwa. Przykładem zakładowej normy może być norma ZN-67/MPSS/C-a-8, ustanowiona przez dyrektora Zje­dnoczenia Przemysłu Cukierniczego, której przedmiotem jest „Ka­kao w proszku do picia" produkowane przez Zakład Przemysłu Cukierniczego „22 Lipca". Wymagania eksportowe WE są normami ustanowionymi przez dyrektora Centralnego Inspektoratu Standaryzacji. Normy te sto­sujemy do wszystkich eksportowych towarów żywnościowych. Układ normy WE jest taki sam, jak pozostałych norm. Wymaga­nia eksportowe WE publikuje dziennik urzędowy Ministerstwa Handlu Zagranicznego, biuletyny i komunikaty Polskiego Komite­tu Normalizacji, Miar i Jakości. Przykładem normy wymagań eks­portowych może być norma WE-63/W 15, której przedmiotem są „Jaja kurze świeże". Ze względu na charakter prawny norm, Polski Ko­mitet Normalizacji, Miar i Jakości rozróżnia normy obowiązujące i zalecaner Normy zalecane są ustanawiane bardzo rzadko. Prawie wszystkie państwowe normy i wszystkie normy branżowe i za­kładowe oraz wymagania eksportowe są normami obowiązujący­mi. Nieprzestrzeganie norm obowiązujących jest karalne. Jeżeli z ważnych przyczyn gospodarczych zachodzi potrzeba odstępstwa od normy, zgodę na to odstępstwo wyraża Polski Komitet Norma­lizacji, Miar i Jakości na wniosek właściwego ministra. fNormy PN, BN, ZN i WE dzielimy także ze względu na ich treść. Wyróżniamy normy przedmiotowe, czynnościowe, klasy­fikacyjne, znaczeniowe i inne. Normy przedmiotowe określają kształt, wymiary, ciężar i inne cechy produktu. Omawiają także sposób opakowania, transportu i przechowywania danego wyrobu. Normy przedmiotowe mogą być pełne i niepełne. Normy przedmiotowe niepełne mówią np. tylko o wymaganiach technicznych w stosunku do określonego wyrobu. Najbardziej popularne są normy przedmiotowe pełne. Zawie­rają one niekiedy niektóre dane dotyczące technologii produktu, wymagań jakościowych, metod badań, opakowania i transportu, są więc normami najbardziej przydatnymi. Na przykład norma przedmiotowa pełna PN-62/D-97003, której przedmiotem jest „Sklejka ogólnego przeznaczenia", precyzuje pojęcie sklejki, po­daje podział sklejek, klasy jakości, rodzaje użytych do produkcji drewna i klejów, zamieszcza wymagania techniczne stawiane sklejkom, wymienia spotykane wady, wreszcie omawia opakowa­nie, przechowywanie i transport sklejek. Normy grupowe są rodzajem norm przedmiotowych niepeł­nych. Przedmiotem ich są zagadnienia dotyczące różnych produk­tów. Do norm grupowych zaliczamy np. normę PN-64/O-79021, której przedmiotem jest „System wymiarowy opakowań", mający zastosowanie w transporcie określonych grup towarowych. Jest to norma przedmiotowa niepełna, traktuje bowiem tylko o wy­miarach opakowań. Normy czynnościowe określają proces technologiczny, znako­wanie towarów, metody badań towarów i inne czynności związane z produkcją, oceną i użytkowaniem produktu. Na przykład norma PN-67/H-04605 „Badanie metalowych powłok ochronnych" oma­wia sposób pobierania próbek, opisuje metody badań, rodzaje uży­tych narzędzi i przyrządów do badań, sposób oznakowania wyni­ków. Normy klasyfikacyjne ustalają zasady podziału, czyli klasyfi­kacji towarów. Norma PN-64/A-86100 ustala np. podział produ­kowanych serów ze względu na surowiec, zawartość tłuszczu, spo­sób produkcji. Normy znaczeniowe ustalają terminologię, określają ściśle treść pojęć, znaków umownych, symboli i skrótów. Norma znaczeniowa PN-tiO/D-01002 „Łączenie drewna" w części merytorycznej infor­muje o rodzajach połączeń dwu elementów drewnianych i wy­jaśnia, co oznacza termin, np. łączenie płytowe lub prętowe, łą­czenie gwoździowe, zszywane, splatane, i inne. Norma PN-58/N--01103 „Oznaczenie najważniejszych wielkości fizycznych. Optyka i promieniowanie" ustala np., że należy używać terminu „lumina-cja" zamiast „jaskrawość", „emitacja" zamiast dotychczasowego „zdolność promieniowania".