PODZIAŁ WŁÓKIEN Włókna dzieli się na naturalne i sztuczne. Do włókien naturalnych zalicza się: włókna roślinne, czyli celulozowe — bawełna, len, konopie, juta, ramia, pokrzywa, sizal, kokos; włókna zwierzęce, czyli białkowe — wełna, sierść, włosie i jedwab naturalny, włókna mineralne — azbest. Włókna sztuczne dzieli się na: włókna sztuczne z surowców organicznych, do których zali- Włókno bawełny zbudowane jest z celulozy w kształcie spłasz­czonej rurki Pod wpływem wysychania skręca się ono wzdłuż swej długości. Długość włókna zależy od odmiany bawełnicy i od kli­matu. Najwyżej ceniona jest bawełnica barbadoska, dająca włókna do 50 mm długości, uprawiana przede wszystkim w Egipcie. Ba­wełnica liściasta daje włókna do 34 mm długości, bawełnica zielna do 25 mm długości. Włókno ma barwę lekkokremową, połysk jedwabisty, jest mięk­kie w dotyku, ma dużą wartość ocieplającą, łatwo się barwi. Bawełnę klasyfikuje się uwzględniając odmianę bawełnicy, dłu­gość i grubość włókna, połysk i barwę. Len włóknodajny (włóknisty) jest rośliną jednoroczną, której łodyga dochodzi do 1,5 m wysokości. Zbioru lnu dokonuje się wówczas, .gdy łodyga straciła liście i zżółkła. Aby wydobyć włókno z łodygi len poddaje się roszeniu, czyli moczeniu w wo­dzie; na skutek moczenia pektyny sklejające włókna ulegają prze­mianom enzymatycznym, a włókna dają się łatwo oddzielić. Na­stępnie słomę wyżyma się i suszy, a po wysuszeniu poddaje się dekortykacji, w czasie której ze zmiędlonej słomy oddziela się włókno od pażdzierzy, czyli zdrewniałych części rośliny. Następną czynnością jest czesanie, w wyniku czego otrzymujemy długie włó­kna lniane i wyczeski. Wyczeski potargane noszą nazwę pakuł. Zaletą włókna lnu jest jego duża wytrzymałość na zerwanie, duża higróskopijność, a tkaniny lniane cechuje łatwość prania i prasowania, znaczna miękkość. Włókno lnu ma budowę pełną — kanał wewnątrz włókna ■ jest wypełniony częściowo powietrzem, reszta stanowi białko, co zapewnia znaczne przewodnictwo ciepine. Na podstawie białka odróżnia się len od konopi. Wadą włókna lnia­nego jest jego nierówność, trudność barwienia i gniotliwość. Konopie są rośliną jednoroczną uprawianą w klimacie cie­płym i umiarkowanym. Roślina osiąga wysokość do 4 m. Przeróbka konopi jest podobna do przeróbki lnu. Włókna konopi mają znacz­ną długość, są wytrzymałe na zerwanie, szorstkie i sztywne, od­porne na działanie wody. Z konopi wyrabia się przede wszystkim liny oraz tkaniny workowe, żaglowe, namiotowe. Pakuły są cenio­nym surowcem tapicerskim. Juta jest rośliną włóknistą uprawianą głównie w Indiach i Pakistanie, dochodzi do 5 m wysokości, daje bardzo dużą ilość włókien. Przeróbka juty jest podobna do przeróbki lnu. Otrzyma­ne włókno jest sztywne, śliskie, pod wpływem światła ciemnieje, w wyniku działania zasad staje się kruche. Juty używa się głów­nie do wyrobu tkanin workowych. Wełnę otrzymuje się przede wszystkim z owiec. Jest wiele ras owiec, które dają wełnę różniącą się właściwościami. Najbar­dziej znanymi rasami owiec są merynosy Rambouillet (rambujet), merynoprekosy, kaukaskie i ałtajskie dające wełnę miękką bez-rdzeniową, owce Lincoln (linkoln) i Leicester (lester) dające wełnę do 40 cm długości, lecz twardą. W Polsce w ostatnich latach przy­stąpiono również do hodowli szlachetnych ras owiec dających dobrą wełnę. W 1965 r. wełna krajowej produkcji pokryła ponad 21% zapotrzebowania przemysłu wełnianego, a w 1976 r. już ponad 50%. Włókno wełny, czyli włos owczy, ma budowę rurkową i składa się z naskórka, warstwy korowej i rurki wypełnionej lub nie wy­pełnionej rdzeniem. Naskórek zbudowany jest z łusek ułożonych dachówkowato. Warstwa korowa zbudowana jest z komórek białkowych keratynowych. Rdzeń utworzony jest z komórek białkowych wypełnio­nych powietrzem. Włosy bezrdzeniowe są włók­nami miękkimi, sprężystymi, silnie karbowanymi i cienkimi. Z włókien bezrdzeniowych, zwanych merynosowymi, otrzymuje się najwyższej jakości tkaniny wełniane. Z włókien rdzeniowych, zwa­nych szewiotowymi, wyrabia się tkaniny nieco szorstkie i sztywne, lecz mocne (rys. 106). Wełna ulega działaniu zasad. Zwłaszcza ług sodowy i potasowy działają rozpuszczająco na wełnę, powodują jej żółknienie, osłabiają wytrzy­małość. Zjawisko rozpuszczania wełny ługami wy­korzystuje się w produkcji filców. Wełna jest włóknem o małym przewodnictwie cieplnym, dobrze chroni przed zimnem, jest sprężysta, lekka, higroskopijna, wytrzymała na ścieranie. Na rynkach handlowych brak jest jednolitej klasyfikacji wełny. Często spotykaną klasyfikacją jest podział wełny na brudną, potną, mytą, praną, obłożoną, czyli zanieczyszczoną domieszkami roślin­nymi. Oprócz wełny owczej w przemyśle włókienniczym znajdują za­stosowanie wełny innych zwierząt, np. miękka wełna wielbłądzia, bardzo cienka wełna z kóz kaszmirskich i tybetańskich dająca wy­roby wełniane zwane moherowymi oraz wełna królicza. Jedwab naturalny jest wydzieliną dwu gruczołów przędnych gąsienicy jedwabnika. Hodowla jedwabnika znana była w Chinach od wielu tysięcy lat. W Europie pierwsze hodowle jedwabników powstały w XII w. W Polsce pierwsze hodowle jedwabnika powstały w XVIII w., ośrodkiem był Słuck. W okresie międzywojennym zbudowano w Milanówku pod Warszawą Centralną Doświadczalną Stację Jed-wabniczą i zakład produkujący tkaniny jedwabne. Obecnie w Pol­sce tkaniny jedwabne produkuje się w wielu zakładach w oparciu 0 surowiec importowany i krajowy. Hodowla jedwabnika rozpoczyna się od przechowywania przez okres zimy jajeczek złożonych jesienią przez samicę motyla. Z ja­jeczek tych w okresie wiosny wylęgają się gąsienice, które żyją na liściach morwy. Po 33-f-36 dniach dorosłe już gąsienice wytwa­rzają oprzęd. Wydzielana przez gruczoły przędne gąsienicy sub­stancja twardnieje w powietrzu w mocną podwójną nić. Nić tę gąsienica zaczepia do otaczających ją przedmiotów i tworzy, po­ruszając się oplot. Następnie zajmuje miejsce wewnątrz oplotu 1 wykonując ruchy wirowe tworzy dookoła siebie oprzęd. Qprzęd ten nosi nazwę kokonu. Przed przepoczwarzeniem się w motyla zabija się poczwarki w kokonie za pomocą impulsów elektrycznych lub gorącej wody. Kokony rozwija się mechanicznie, zanurzając je uprzednio na krótko w gorącej wodzie. Odwijana surowa nić nosi nazwę greży. Greża pojedyncza składa się z dwu nitek zbudowanych z białka zwanego fibroiną i sklejonych białkiem łatwo się rozpuszczającym, zwanym serycyną. W procesie technologicznym, zwanym odkleja-niem jedwabiu, serycyna jest częściowo usuwana i dzięki temu nić nabiera połysku, staje się bardziej miękka i łatwiej przyjmuje barwniki. Jedwab jest odporny na działanie słabych kwasów i zasad. Kwasy stężone rozpuszczają włókno, powodują utratę połysku je­dwabiu. Pod działaniem światła słonecznego jedwab traci szybko na wytrzymałości. Do sztucznych włókien celulozowych należy jedwab wiskozo­wy, octanowy i włókna kazeinowe. Zasadą produkowania włókien celulozowych jest doprowadze­nie celulozy do stanu płynnego, przeciskanie jej prz'ez dysze o mi­kroskopijnych otworach i kąpanie w roztworach kwaśnych, gdzie cieniutkie strumienie celulozy tężeją w trwałą nić. Sztuczne włókna celulozowe nazywamy niekiedy sztucznym jedwabiem. Jedwab wiskozowy otrzymuje się z czystej celulozy drzewnej. Celuloza poddana działaniu ługu sodowego przechodzi w alkalicelulozę. Otrzymaną masę miele się na proszek. Sproszko­waną alkalicelulozę umieszcza się w bębnach obrotowych poddając ją działaniu dwusiarczku węgla, pod wpływem którego powstaje lepką masa zwana wiskozą. Wiskozę przeciska się pod dużym ciś­nieniem przez dyszę i strumyki wiskozy kąpie w roztworze kwasu siarkowego. W roztworze tym mazista masa przechodzi w stan stały. Otrzymane pojedyncze włókna żyłkowe skręca się w wiązkę, nawija na dużą cewkę, płucze z resztek kwasu i suszy. Ostatnią czynnością w produkcji sztucznego jedwabiu jest barwienie włó­kna. Włókna wiskozowe cięte upodobnione do bawełny noszą na­zwę tekstry, a włókna tzw. wełnopodobne — argony. Włókno wiskozowe ma piękny połysk, wyglądem swoim przy­pomina jedwab naturalny, łatwo się barwi, ma znaczną wytrzyma­łość na zerwanie. Wadą włókien wiskozowych jest mała wytrzy­małość na mokro, duża gniotliwość. Włókno to spala się podobnie jak papier. Jedwab octanowy wytwarza się z celulozy drzewnej lub bawełnianej. Nazwa włókna pochodzi od kwasu octowego, używa­nego w produkcji tych włókien. Włókna octanowe produkowane są w małej ilości i służą jako domieszka do innych włókien. Charakte­ryzują się one pięknym połyskiem, lecz niewielką wytrzymałością na zerwanie i ścieranie. W ogniu włókno octanowe topi się, a na­stępnie zwęgla w kulkę i wydziela zapach octu. Do niedawna produkowano sztuczny jedwab z celulozy baweł­nianej, tzw. jedwab kolodionowy oraz jedwab miedziowy. Obecnie produkcja tych jedwabi została całkowicie wyparta przez włókna wiskozowe i octanowe. Włókna kazeinowe, zwane lanitalem lub wipolanem, są włóknami otrzymywanymi z białka zawartego w mleku. Włókna kazeinowe charakteryzują się małą wytrzymałością na zerwanie i ścieranie, pęcznieją i rozpuszczają się w alkalicznych roztworach, spalają się podobnie jak wełna. Włókien tych używamy wyłącznie jako dodatku do innych surowców włókienniczych. Włókna syntetyczne wyprodukowano po raz pierwszy w Sta­nach Zjednoczonych na krótko przed drugą wojną światową. Były to włókna poliamidowe, zwane nylonem, które szybko znalazły za­stosowanie w przemyśle włókienniczym USA i innych krajów. W czasie drugiej wojny światowej wyprodukowano w Stanaeh Zje­dnoczonych włókna bardzo przypominające wełnę, zwane tam orlonem. Jest to włókno z grupy tworzyw poliakrylonitrylowych. Rozpowszechnienie tego włókna przypadło na lata po drugiej woj­nie światowej. Również po wojnie na terenie Anglii wyproduko­wano po raz pierwszy syntetyczne włókno przypominające wełnę, zwane terylenem. Jest to włókno z grupy tworzy poliesjrowych. W Polsce produkuje się wszystkie trzy wyżej wymienione włókna syntetyczne. Najwcześniej rozpoczęto produkcję włókna poliamidowego, zwanego stylcnem, następnie wyprodukowano włókno poliestrowe zwane elaną i wreszcie włókno poliakryloni-trylowe, zwane anilaną. Zasada produkcji włókien syntetycznych jest taka sama jak włókien wiskozowych. Włókna poliamidowe (stylon) otrzymuje się głównie z fenolu i acetylenu. Cechuje je duża wytrzymałość na zerwanie i wydłużenie oraz najwyższa ze wszystkich włókien odporność na zginanie. Zaletą włókien poliamidowych jest także wysoka odpor­ność na tarcie, a gładkość powierzchni włókien umożliwia łatwość prania. Do wad włókien poliamidowych należy zaliczyć sztywność, wrażliwość na zmiany temperatury (powyżej 120°C miękną i od­kształcają się), małą higroskopijność oraz małą odporność na dzia­łanie promieni słonecznych. Pod wpływem światła słonecznego włókna poliamidowe żółkną oraz tracą elastyczność. Stylon w pło­mieniu topi się, po odjęciu płomienia nie podtrzymuje palenia. Włókna poliakrylonitrylowe, do których należy anilana, wytwarza się przez syntezę acetylenu i cyjanowodoru. Anilana należy do najlepszych włókien syntetycznych, jest lekka, miękka, ciepła, odporna na działanie pleśni i kwasów, łatwo się pierze. Anilana nie ulega działaniu promieni słonecznych. Wadą anilany jest całkowity brak zdolności pochłaniania potu i wody, mała odporność na tarcie, trudność barwienia i łatwość brudzenia. W płomieniu włókna palą się, tworząc twarde czarne kuleczki. Włókna poliestrowe (elana i torlen) otrzymuje" się z octanu metylowego i glikolu etylenowego. Są one odporne na działanie temperatury do 260°C, nie szkodzi im słońce, są odporne na ścieranie, na rozrywanie, są lekkie, elastyczne, miękkie i ciepłe. Szczególną zaletą elany jest sprężystość, a więc bardzo wysoka od­porność na gniecenie. Wadą elany jest brak zdolności pochłaniania wody i potu oraz trudność barwienia. W płomieniu elana topi się. Rozpoznanie włókien metodami organoleptycznymi nie nastręcza większych trudności, gdyż włókna różnią się wy­glądem. Stosując mikroskop, poznajemy budowę włókna, na pod­stawie której rozróżniamy bezbłędnie wszystkie włókna natural­ne. Mikroskopowy obraz włókien sztucznych jest tak do siebie zbliżony, że w wielu wypadkach rozróżnienie włókien staje się praktycznie niemożliwe. Stąd do odróżnienia włókien stosuje się próby spalania i działania na włókna odczynnikiem (tab. 57). Podstawowe właściwości włókien naturalnych i sztucznych przedstawiono w tab'. 58.