Każdy towar posiada cechy, które różnią go od innych wyro­bów. Dzielimy je na dwie zasadnicze grupy — właściwości fizycz­ne i właściwości chemiczne. Do właściwości fizycznych towarów zaliczamy: gęstość, twardość, ścieralność, plastyczność, sprężystość, przewodnictwo cieplne i elektryczne, wydłużalność, wytrzymałość na skręcanie, na zerwanie, na uderzenie, wytrzymałość na zmiany temperatur, odporność na działanie światła, higroskopijność i inne. Wiele z wymienionych właściwości fizycznych ma szczególny wpływ na wartość użytkową towarów. Gęstość jest to stosunek masy ciała do jego objętości. Im mniejsza jest objętość produktu, tym większa jest jego gęstość, zwana również masą właściwą. Jednostkami pomiarowymi masy są gram i kilogram. Z pojęciem gęstości wiąże się pojęcie masy właściwej. Masą właściwą jest stosunek masy do objętości, inaczej masą właściwą nazywamy masę jednego centymetra sześciennego danej substancji wyrażoną w gramach. f Gęstość wielu produktów jest ich ważną właściwością. Na przy­kład mała gęstość niektórych betonów, styropianu, gumy, korka, olejów pędnych, jest cenioną zaletą. Również niekiedy duża gę­stość produktów jest ich cechą dodatnią. Na przykład duża gę­stość skóry, olejów smarowych, miodu, soków, towarów o konsy­stencji kremowej, jak masło, pasty, czy artykułów takich, jak mię­so i przetwory mięsne — jest jedną z podstawowych zalet. • Do pomiaru gęstości służą wagi, areometry i termoareometry, piknometry, menzurki, przyrządy znane wam z lekcji fizyki i chemii. Do pomiarów gęstości cieczy szczególnie przydatne są areome­try. Przyrząd ten zanurzony w badanej cieczy utrzymuje się pio­nowo. Głębokość zanurzenia zależna jest od gęstości cieczy. W roz­tworach o większej gęstości areometry zanurzają się płycej, w roztworach o mniejszej gęstości zanurzają się głębiej. Na rurce areometru umieszczona jest pochziałka, na której oznaczono gęstość cieczy przy danym zanurzeniu. Jeżeli np. do mleka włożymy areo-metr, który zanurzy się do kreski oznaczonej liczbą 1,029, znaczy to, że gęstość badanego mleka wynosi 1,029 g/cm3. Ponieważ na podstawie normy wiemy, że gęstość mleka nie zafałszowanego wynosi od 1,028 do 1,034, badane mleko uznajemy za dobro pod względem gęstości. Ponieważ cechowanie areometrów odbywa się w temperaturze 15°C, dlatego też — w celu osiągnięcia dokładnych wyników ba­dań — ocena gęstości roztworów za pomocą areometru powinna odbywać się również przy 15°C, bowiem gęstość cieczy zmienia się przy zmianach temperatury. Przy wzroście temperatury gęstość cieczy maleje, przy obniżeniu temperatury gęstość cieczy wzrasta. Twardość niektórych wyrobów jest cechą szczególnie ce­nioną. Ostrza różnych narzędzi tnących oraz łożyska kulkowe ma­ją pełną wartość użytkową tylko wtedy, gdy wykonane są z twar­dej stali. Wielką zaletą porcelany jest jej twardość. O jakości cegły decyduje przede wszystkim jej twardość. Zaletą koksu, oprócz ka-loryczności, jest duża twardość, co ma szczególne znaczenie w uży­ciu tego paliwa w wielkich piecach hutniczych. Twardość kryszta­łów sztucznych kamieni świadczy o ich jakości. Twardość ziarna zbożowego jest również jednym z wyróżników jego jakości. Do pomiaru twardości stosujemy różne przyrządy, jak twardo-ściomierze Brinella (rys. 16), Rockwella i młotek Poldiego. Zasadą działania tych przyrządów jest wciskanie np. w metal obcego ciała i mierzenie siły, jakiej do tego używamy. Twardość mierzymy •w kG/mm2 (według układu SI w paskalach).y" * badflna próbka Ścieralność jest właściwością, z którą spotykamy się w wyrobach metalowych, ceramicznych, w tkaninach i innych. Produkty o znacznej odporności na ścieranie są wyżej cenione niż wyroby łatwo się ścierające. Oceniając np. tkaniny, zwracamy zawsze uwagę na ich ścieralność. Wiemy, że ścieralność tkanin z włókna poliamidowego jest znacznie większa niż z włókna jedwabiu natu­ralnego, a tym bardziej z jedwabiu sztucznego. Ście­ralność mierzymy metodą porównawczą, używając tarcz ściernych lub in­nych przyrządów. Normy pomijają na ogół wyzna­czanie odporności na ście­ranie ze względu na brak urządzeń dających pomia­ry obiektywne. Plastyczność jest pożądaną cechą wielu wy­robów gotowych i surow-, . m.MUU próbka ców. Plastycznością nazy­wamy właściwość, która pozwala na łatwe i dowolne kształtowanie danego materiału. Pla­styczność glin jest od dawna znana i wykorzystywana przez czło­wieka w produkcji wyrobów ceramicznych. Plastyczność stali wy­korzystujemy np. w tłoczeniu blach. Plastyczność ciał wzrasta wraz z temperaturą i maleje lub zu­pełnie zanika przy temperaturach niskich. Większość tworzyw w temperaturach wysokich staje się bardzo plastyczna; w tempe­raturach niskich wykazuje niewielką plastyczność. Szkło jest ma­teriałem bardzo plastycznym w wysokich temperaturach, w tem­peraturze zaś pokojowej pozbawione jest jakiejkolwiek plastycz­ności. Plastyczność blach mierzymy aparatem Erichsena. Pomiar polega na wtłaczaniu w blachę tłocznika i zmierzeniu głębokości wtłoczenia w mm do momentu pęknięcia. Blachę grubości 1 mm wytrzymującą wtłoczenie do 10,5 mm zaliczamy np. do blach głę­bokotłocznych. Tej samej grubości blacha wytrzymująca wtłocze­nie do 8,6 mm zaliczana będzie do płytkotłoczonych. Sprężystość (elastyczność) jest to właściwość pozwalająca na zachowanie nadanych kształtów wyrobom, pomimo chwilowe­go ich odkształcenia. Sprężystymi materiałami są: piłka, żyłka po­liamidowa, tkaniny syntetyczne, sprężysty jest dobrze wypieczony chleb, świeże mięso. Sprężystość stanowi w dużej mierze o jakości towaru. Jedną z ważnych zalet np. tkarimy wełnianej jest jej mała gniotliwość, ponieważ włókno wełniane jest sprężyste. Sprężystość mierzymy w gramach, kilogramach itp. Badanie odporności tkaniny na zgniecenie (mięcie) metodą zwaną kąto­wą. Wycina się z badanej tkaniny 3 próbki wzdłuż osnowy i 4 wzdłuż wąt­ku, o wymiarach 3X5 cm. Każdą próbkę załamuje się w odległości 1 cm od końca, następnie składa na pół, układa między dwie płyty i przyciska 1-kilogramowym ciężarkiem na okres 1 godziny. Pomiarów kąta mięcia do­konuje się kątomierzem po 1 godzinie, a następnie po 24 godzinach. Za kąt mięcia przyjmuje się średnią arytmetyczną pomiarów wszystkich próbek. Przewodnictwo cieplne jest cechą o dużym znacze­niu szczególnie takich produktów, jak materiały budowlane, tkani­ny i metale. Złe przewodnictwo cieplne jest ważną cechą materia­łów, które służą do budowy szaf chłodniczych, domów mieszkal­nych i przemysłowych, do produkcji odzieży. Materiały porowa­te, a więc zawierające wewnątrz powietrze, są złymi przewodnika­mi ciepła. Materiały ścisłe, pełne są dobrymi przewodnikami cie­pła. Złe przewodnictwo cieplne materiałów wykorzystujemy do ochrony przed zimnem i do ochrony zimna przed ciepłem. Dobre przewodnictwo ciepła wykorzystujemy w budowie aparatury i urządzeń technicznych. Ilościowe wyznaczanie izolacyjności cie­plnej przeprowadza się za pomocą przyrządów zwanych katater-mometrami. Wydłużalność jest pożądaną zaletą włókien, z których otrzymujemy przędzę, jest pozytywną cechą metali. Wydłużalność włókien pozwala na otrzymanie tkanin, które dobrze znoszą sil­ne i gwałtowne działanie sił, np. wypychanie, obciąganie. Zbytnia wydłużalność włókien jest przyczyną deformacji tkanin i wyrobów z tkanin. Wydłużalność metali pozwala na otrzymanie blach, dru­tów, kształtowników i innych elementów. Wydłużalność mierzymy w procentach. Wyrażają one przyrost długości próbki w momencie zerwania się w stosunku do długości początkowej próbki. %S- 17, D™»mometr Schoppera Właściwości mechaniczne, jak wytrzymałość na skręcanie, na zerwanie, na uderzenie, są szczególnie ważnymi ce­chami metali, tkanin, skór, ceramiki. Wytrzymałość na skręcanie i zerwanie mierzymy w kG/cm2 (w układzie SI w paskalach). Wy­trzymałość na uderzenie, czyli tzw. udarność, mierzymy w kG/cm2 (w układzie SI w niutonach na metr — N/m). Właściwości mecha­niczne stali lub innych metali są właściwościami decydującymi o ich przeznaczeniu. Wytrzymałość włókna i skór na zerwanie decyduje w dużej mierze o trwałości tkaniny czy trwałości wyro­bów ze skóry. Wytrzymałość na zerwanie oznacza się za pomocą dynamometrów. Badanie wytrzymałości na zerwanie tkanin przy zastosowa­niu dynamometru wahadłowego Schoppera (rys. 17), o zakresie skali 250 kG i rozstępie szczęk do uchwycenia próbki — 100 lub 200 mm. W celu przeprowadzenia badania wycina się 3 próbki z tkaniny w kierunku osnowy i 4 .próbki w kierunku wątku w po­staci pasków o wymiarach 250 X X50 mm. Każdy pasek należy za­mocować kolejno w szczękach dynamometru i obciążyć aż do zerwania próbki. Za wytrzyma-, łość tkaniny na zerwanie przyj­muje się średnią arytmetyczną pomiarów wszystkich próbek w kierunku osnowy i w kierunku wątku. Odporność na dzia­łanie temperatur jest cechą fizyczną, na którą zwra­camy uwagę w każdym niemal produkcie. Znajomość reakcji pro­duktów na temperatury warunkuje często ich właściwe użytkowa­nie, a nawet ochronę przed zniszczeniem. Zwłaszcza dziś, kiedy mamy w użyciu wiele wyrobów ztworzyw syntetycznych o dużej mamy w użyciu wiele wyrobów z tworzyw syntetycznych o dużej 66 wrażliwości termicznej, znajomość odporności na zmiany tempe­ratur jest szczególnie ważna. Prasowanie bielizny z włókna synte­tycznego zbyt gorącym żelazkiem spowoduje jej zniszczenie. Uży­wanie wyrobów plastykowych w niskich temperaturach grozi ich spękaniem. Zmiany temperatur mogą wywoływać ujemne skutki w towarach żywnościowych, np. jaja chłodnicze ogrzane i ponow­nie oziębione tracą na wartości użytkowej. Podobnie mrożonki nie mogą być rozmrażne i powtórnie zamrażane. Zdecydowana więk­szość towarów żywnościowych nie jest odporna na temperatury ujemne. Znajomość temperatur topnienia, krzepnięcia, parowa­nie ma znaczenie nie tylko w technologii, ale i w użytkowaniu towarów. Higroskopijność, czyli zdolność wchłaniania wody, jest szczególnie cenną właściwością tkanin. Tkaniny syntetyczne, które nie są higroskopijne, są tkaninami niehigienicznymi, ponieważ nie chłoną potu. Higroskopijność zaś kwasów, gipsu, cementu jest wła­ściwością nastręczającą trudności w ich przechowywaniu. Higro­skopijność produktów żywnościowych, takich jak mąki, kasze, niektóre wyroby cukiernicze, jest również właściwością ujemną ze względu na trudności w przechowywaniu; ale ze względu na procesy technologiczne higroskopijność jest cechą pożądaną. Higro­skopijność mąki, cementu, gipsu i innych materiałów wykorzystu­jemy w procesach technologicznych. Badanie higroskopijności tkaniny. 3 próbki, o masie ok. 500 mg każda, dokładnie waży się w naczyńkach wagowych z dokładnością do 0,001 g. Próbki zanurza się na 1 minutę w wodzie destylowanej o temp. 20°C. Po wyjęciu z wody próbkę odsącza się w bibule filtracyjnej i powtórnie waży. Higroskopijność oblicza się następnie w procentach według wzoru: C,-C, W = n -iQ0 gdzie: Cj oznacza masę próbki mokrej, C0 — masę próbki suchej. Odporność na działanie światła. Pod wpływem działania światła, zwłaszcza światła słonecznego, zachodzą w nie­których wyrobach zmiany. Zmiany te nie zawsze powiązane są ze zmianami chemicznymi produktów. Niekiedy pod wpływem światła zachodzi w produktach tylko zmiana barwy, w innych wypadkach produkty tracą swą elastyczność (tkanina stylonowa), tracą na wy­trzymałości (jedwab naturalny).