PODSTAWY I KRYTERIA OCENY JAKOŚCI TOWARÓW
Przez jakość towaru rozumiemy zespół cech określających stopień jego wartości użytkowej.
Każdy towar odznacza się wieloma charakterystycznymi właściwościami, które składają się na jego jakość. Właściwościami określającymi jakość jabłka są: smak, barwa, wielkość, brak uszkodzeń, zawartość witamin, enzymów. Właściwościami określającymi jakość widelca są: staranność wykończenia, rozmiar, ciężar, nie-uleganie korozji, sprężystość, funkcjonalność i estetyka kształtu, zgodność formy ze współczesną modą, trwałość. Właściwościami określającymi jakość jaj są: świeżość, wielkość, kształt, barwa, ciężar, czystość. Właściwościami określającymi jakość rudy metalu — procentowa zawartość czystego metalu i rodzaj zanieczyszczeń. Właściwością określającą jakość gazu opałowego jest jego kalo-ryczność itp. Powyższe przykłady świadczą, że podstawami jakości towarów są:
budowa i cechy fizyczne,
skład chemiczny i właściwości chemiczne,
funkcjonalność kształtu,
estetyka i zgodność z modą,
trwałość,
nieszkodliwość dla zdrowia,
cechy biologiczne,
— zdolność zaspokajania w określonym stopniu odpowiedniej potrzeby.
Zdolność zaspokajania potrzeby, czyli użyteczność towaru, uważamy za podstawowy miernik jakości. Jeśli towar zaspokaja daną potrzebę w stopniu całkowitym, jakość tego towaru określamy ja-do dobrą. Jeśli towar zaspokaja potrzebę tylko w pewnym stopniu, jakość towaru uznajemy za niepełną.
Towary nie zaspokajające potrzeby nazywamy brakami.
Pojęcia takie, jak potrzeba i stopień jej zaspokojenia, są pojęciami względnymi i ocena jakości towaru na tej podstawie nie byłaby oceną obiektywną, bezsporną. Inaczej mógłby tłumaczyć pojęcie potrzeby i stopnia jej zaspokojenia przez dany towar producent, a inaczej użytkownik tego towaru. Trudno na tej podstawie byłoby określać inne cechy towaru, np. trwałość. Odbiorca towaru ze względów ekonomicznych jest zainteresowany jak największą jego trwałością, natomiast interesy producenta mogą być zupełnie inne, sprzeczne z interesami konsumenta. Muszą zatem istnieć obiektywne kryteria oceny jakości towaru. Kryteriami tymi są normy, umowy i inne dokumenty ustanowione przez PKNMiJ. Ocenę jakości towaru ułatwiają atesty, certyfikaty, znaki towarowe, znaki kontroli jakości, państwowe znaki jakości oraz znaki bezpieczeństwa.
Normy, zwłaszcza normy przedmiotowe i czynnościowe, określają dokładnie jakość towaru oraz sposób sprawdzania stawianych wymagań. Na przykład norma WE — 63 nr 15, omawiając wymagania jakościowe jaj w klasie A, stanowi, że skorupa powinna mieć kształt normalny, musi być czysta i nie myta, bez obcych zapachów, komora powietrzna nie może być głębsza niż 6 mm, białko powinno być przejrzyste i gęste, żółtko — kuliste, widoczne w zarysie, słabo ruchliwe, tarczka zarodkowa — niewidoczna, obce ciała niedopuszczalne. Norma ta określa także metody badania jakości. Zapach jaj należy sprawdzić natychmiast po otwarciu opakowania, czystość sprawdzać tylko w świetle dziennym, jaja podejrzane o zepsucie sprawdzić w świetle lampy ultrafioletowej; wygląd wewnętrzny jaj badać za pomocą lampy do prześwietlania lub po wybiciu, albo po ugotowaniu.
Ocena jakości dokonana na podstawie normy jest oceną obiektywną, dokonaną na podstawie dokumentu uznanego zarówno przez producenta, jak i przez konsumenta. Wyniki badania dadzą się odtworzyć, powtórzyć. Norma stoi na straży interesów zainteresowanych stron, czyli dostawcy i odbiorcy.
Aby sprawdzić zatem jakość towaru, należy ocenić jego zgodność z normą, stosując równocześnie przewidziane normą metody badań jakości.
Nie zawsze jednak dysponujemy normą jako świadectwem, na podstawie którego stwierdzamy zgodność rzeczywistej jakości towarów z wymaganiami postulowanymi przez normę. Produkujemy niekiedy towary, dla których normy nie opracowano ze względu na specyficzne cechy towaru, jego sezonowość, ze względu na nagłe zapotrzebowanie na nowy artykuł, ze względu na małą partię produkowanego towaru itp. Towary te producent dostarcza odbiorcy na podstawie kontraktu handlowego, czyli umowy. W kontrakcie tym omawia się m.in. dokładne cechy towaru i wymagania jakościowe. Umowa handlowa zawarta pomiędzy dostawcą a odbiorcą staje się dokumentem, na podstawie którego porównuje się jakość dostarczanych towarów z wymaganiami przewidzianymi umową.
Zdarza się, że producent dostarcza towar wykonany według uzgodnionego z odbiorcą wzoru. Uzgodniony wzór staje się świadectwem zgodności dostarczonych towarów z wymaganiami odbiorcy. Okres jakości towarów polegać będzie na porównywaniu dostarczonych towarów z próbką wzorcową, którą posiada odbiorca i dostawca. W czasie tej oceny zwracamy szczególną uwagę na zgodność poszczególnych cech, składających się na jakość dostarczonych towarów, z cechami próbki wzorcowej.
Katalog wyrobów jest to zbiór graficzno-opisowy towarów produkowanych przez dane przedsiębiorstwo. W katalogu znajdujemy podstawowe dane o towarze oraz rysunki i zdjęcia informujące o nazwie i dokładnym przeznaczeniu artykułu, o fasonie, sposobie dekoracji, pojemności i inne. Każdy z produktów umieszczonych w katalogu posiada numer, na który powołuje się odbiorca zamawiając towar i oceniając jego jakość przy odbiorze.
Prospekty są to również opracowania graficzno-opisowe, dotyczące towarów pojedynczych lub kompletów produkowanych, albo których produkcja może być podjęta. Prospekty są również pomocne w ocenie jakości towarów.
Przy dostawie niektórych artykułów odbiorcy wymagają od dostawcy atestowania towaru. Atest jest to zbiór informacji o towarze, uzyskanych w wyniku specjalistycznych badań wyrobu. Badania te przeprowadzają na zlecenie producenta instytuty naukowe, laboratoria branżowe, laboratoria zakładowe, zakłady do spraw jakości towarów. Celem tych badań nie jest stwierdzenie zgodności cech danego towaru z normą lub umową dostawcy, lecz scharakteryzowanie najważniejszych parametrów badanego towaru.
Istnieje wiele towarów, których atestowanie zgodnie z obowiązującymi przepisami jest konieczne. Dotyczy to zwłaszcza'wyrobów, których zła jakość zagraża bezpieczeństwu i zdrowiu człowieka, towarów dotychczas nie znanych, towarów ubiegających się o znak jakości, towarów ze znakiem jakości, towarów z produkcji modelowej. Jeśli np. producent wprowadza na rynek nową konserwę, wówczas zobowiązany jest do atestowania towaru, przy czym w atestach niektórych towarów żywnościowych wymaga się dodatkowo opinii lekarza. Atest dotyczący np. produktu elektrotechnicznego zawiera wyniki badań na zabezpieczenie izolacją przed
porażeniem prądem, na przepływ prądu na obudowę, na wytrzymałość urządzenia na najwyższe napięcie i natężenie. Atest jest dokumentem ułatwiającym określenie jakości towaru.
Określenie jakości towaru ułatwia również certyfikat (rys. 2).
Certyfikat jest dokumentem potwierdzającym pochodzenie towa-
ru. Wskazanie na źródło pochodzenia, zwłaszcza na firmy znano
z wysokiej jakości produkcji, wzbudza zaufanie do jakości dostar-
czonego towaru.
Znaki towarowe i fabryczne służą do oznaczania towarów w celu odróżnienia ich od podobnych produktów, wykonywanych przez inne przedsiębiorstwo. Znak towarowy lub fabryczny jest graficz-no-literowym symbolem przedsiębiorstwa produkcyjnego lub handlowego. Umieszczamy go na towarach lub opakowaniu najczęściej w sposób trwały przez wytłoczenie, malowanie lub umieszczenie tabliczki ze znakiem. Znak towarowy i fabryczny ułatwia konsumentom nabycie towaru przez nich poszukiwanego, pobudza przedsiębiorstwo do ustawicznej troski o jakość produkowanych przez siebie towarów. Znak towarowy jest dodatkową pomocą w ocenie jakości (rys. 3).
Znaki kontroli jakości KJ są dowodami wystawionymi przez producenta, stwierdzającymi, że jakość towarów, na których widnieją znaki KJ, jest zgodna z wymaganiami stawianymi przez normę lub inne dokumenty. Znaki KJ są jednolite pod względem graficznym dla wszystkich towarów. Każdy znak składa się z kolistego konturu, inicjałów KJ, numeru kontrolera jakości i niekiedy numeru ewidencyjnego zakładu (rys. 4). Numery kontrolerów jakości zaczynają się od 2. Numer 0 zastrzeżony jest dla dyrektora przedsiębiorstwa, numer 1 dla kierownika działu kontroli jakości; tymi numerami KJ znakowane są wyroby zakwestionowane przez kontrolerów jakości, a wprowadzone do obrotu na osobistą odpowiedzialność kierownictwa przedsiębiorstwa. Obok znaku kontroli jakości umieszcza się na towarach określenie gatunku (gat. I, II, III) lub stosuje różnobarwne stemple. Znak KJ niebieski oznacza gatunek pierwszy, zielony — gatunek drugi, czerwony — gatunek trzeci.
Oprócz umieszczenia znaków kontrolnych KJ wydawane są świadectwa KJ, zwłaszcza dla towarów sypkich i sprzedawanych bez opakowania. Świadectwo KJ zawiera dane charakterystyczne dla danego towaru, a w szczególności: nazwę towaru, symbol, gatunek, numer partii produkcyjnej, wielkość partii, daty produkcji i wysyłki towaru.
Państwowe znaki jakości przyznaje się krajowym i importowanym wyrobom, podlegającym obowiązkowej lub dobrowolnej kwalifikacji jakości. Obowiązkowej kwalifikacji jakości podlegają:
— wyroby, które ze względu na niewłaściwą jakość mogą zagrażać życiu, zdrowiu, mieniu użytkowników lub środowisku naturalnemu,
— wyroby o ważnym społeczno-ekonomicznym znaczeniu dla
gospodarki narodowej,
wyroby, których poziom jakości musi odpowiadać wymaganiom handlu zagranicznego,
wyroby importowane, w zakresie bezpieczeństwa ich użytkowania.
Obowiązkowej kwalifikacji jakości nie podlegają wyroby produkowane na cele obronności kraju, płody rolne, surowce mineralne i wyroby rzemiosła artystycznego.
Szczegółowy wykaz wyrobów podlegających obowiązkowej kwalifikacji jakości ustala PKNMiJ.
Producenci wyrobów nie objętych wykazem PKNMiJ mogą ubiegać się o znaki jakości w trybie dobrowolnego zgłoszenia wyrobów do właściwej jednostki kwalifikacyjnej.
Kwalifikacji jakości podlegają wyroby produkowane seryjnie, a w uzasadnionych wypadkach również wyroby jednostkowe powtarzalne.
Do oznaczania wyrobów objętych kwalifikacją jakości stosuje się znaki jakości Q i 1 (rys. 5). Znakiem jakości Q mogą być oznaczane wyroby, które w pełni odpowiadają wymaganiom użytkowników, szczególnie w zakresie cech technicznych, walorów wzornictwa i nowoczesności rozwiązań na najwyższym poziomie świa-
towym, produkowane przy społecznie uzasadnionych kosztach wytwarzania. Znakiem jakości 1 mogą być oznaczane wyroby, które są na poziomie wyrobów wytwarzanych przez przodujących producentów zagranicznych oraz spełniają wymagania użytkowników w zakresie nowoczesnych rozwiązań technicznych i estetyki wykonania.
Przykłady znaków jakości stosowanych za granicą przedstawiono na rys. 6.
Wyroby, których niewłaściwa jakość może zagrażać życiu lub zdrowiu człowieka, bądź stanowi zagrożenie dla jego mienia i środowiska naturalnego, są oznaczane znakami bezpieczeństwa. Wyroby elektroniczne np. są oznaczane znakiem KWE, sprzęt gazowniczy — znakiem GAZ (rys. 7).
Państwowe znaki jakości oraz znaki bezpieczeństwa przyznają zespoły kwalifikacyjne powołane przez PKNMiJ. Przy zespołach kwalifikacyjnych działają opiniodawcze komisje ekspertów, powołane w porozumieniu z PKNMiJ przez ministra nadzorującego producenta danego wyrobu. W skład komisji ekspertów wchodzą przedstawiciele wyższych uczelni, instytutów naukowo-badawczych, organizacji społecznych, producentów, głównych odbiorców i przedstawiciela PKNMiJ.
Producenci wyro-
bów objętych obowiąz-
kową kwalifikacją jako-
ści są obowiązani zgła-
szać wyroby do zespołu
kwalifikacyjnego w u-
stalonych terminach.
Jeśli zgłoszone wyroby
odpowiadają wymaga-
niom, zespół kwalifika-
cyjny wydaje produ-
centowi świadectwo ja-
kości potwierdzające
przyznanie określonego
znaku jakości lub znaku
bezpieczeństwa. Świa-
dectwo jakości jest wy-
dawane na okres nie
dłuższy, niż 4 lata. Wy-
roby oznaczone znaka-
mi jakości lub bezpie-
czeństwa podlegają o-
kresowej kontroli
PKNMiJ i zespołów kwalifikacyjnych. Jeżeli wyroby nie odpowiadają stawianym im wymaganiom, zespół kwalifikujący występuje do
ministra nadzorującego producenta z wnioskiem o wstrzymanie produkcji lub wydaje polecenie usunięcia wad i ponowne przedstawienie wyrobu do oceny.
Minister może w uzasadnionych społecznie i gospodarczo warunkach podjąć decyzją kontynuowania produkcji danego wyrobu na okres dłuższy, niż jeden rok, jeśli zgodę na to wyrazi PKNMiJ oraz minister nadzorujący głównego odbiorcę tego wyrobu.
Wyroby nie podlegające obowiązkowej kwalifikacji jakości powinny być wytwarzane zgodnie z obowiązującymi normami państ-
wowymi lub innymi szczególnymi przepisami. Wyroby te powinny być zaopatrzone w informację o ich zgodności z daną normą lub innym dokumentem.
Z pojęciem jakości wiążą się pojęcia standard i standaryzacja. Standard określa stan jakościowy produktu zgodny z wymaganiami odbiorcy. Standaryzacja zaś jest to część procesu technologicznego kształtującego produkcję w kierunku ujednolicenia jakości gotowych wyrobów i maksymalnego zbliżenia tej jakości do wymagań odbiorcy. Celem standaryzacji zatem jest ujednolicenie jakości towarów i podnoszenie jej na coraz wyższy poziom.
Towar o wyższym standardzie — to towar o wyższej jakości. W Polsce towary odpowiadające standardowi światowemu zaliczamy do tzw. grupy A. Towary nie odpowiadające standardowi światowemu zaliczamy do grupy B.