WIADOMOŚCI PODSTAWOWE
Pojęcia takie jak towar, produkt, wyrób, artykuł są określeniami często stosowanymi w towaroznawstwie. Określenie towar jest pojęciem ekonomicznym. W ekonomii nazwą tą określamy produkt, który producent dostarcza konsumentowi w drodze wymiany handlowej. Jeżeli ten sam produkt nie będzie podlegał wymianie handlowej, lecz jest przeznaczony na potrzeby własne producenta, nie nazywamy w ekonomii tego produktu towarem, chociaż ma wszystkie jego cechy. Używamy wówczas często nazw: wyrób, dobro materialne lub produkt.
Z towaroznawczego punktu widzenia podział dóbr materialnych na towary, produkty, artykuły czy wyroby nie ma zasadniczego znaczenia i określenia te traktować będziemy jako jednoznaczne. Przedmiotem towaroznawstwa są zarówno towary, jak i produkty, które w sensie ekonomicznym towarami nie są, lecz posiadają cechy towarów.
Przez klasyfikację rozumiemy podział towarów na określone grupy, uporządkowanie ich według określonego kryterium podziału. Aby klasyfikacja towarów była prawidłowa, musi być dokonana na podstawie jednej wspólnej cechy, którą da się wyodrębnić we wszystkich klasyfikowanych towarach. Jeśli chcemy np. dokonać klasyfikacji wyrobów fajansowych, możemy posłużyć się takimi wspólnymi cechami wyrobów, jak surowiec lub przeznaczenie gotowego produktu. Ze względu na zastosowany surowiec, z którego fajans wykonano, podzielimy go na wapniowy, kaolinowy i mieszany. Ze względu na przeznaczenie dzielimy wyroby fajan-
Pojęcie branży będzie omawiane przy klasyfikacji towarów.
sowe na stołowe i sanitarne. Błędny byłby podział wyrobów fajansowych na wapniowe i sanitarne, ponieważ w podziale tym nie wzięliśmy pod uwagę jednej wspólnej cechy, lecz dwie różne —- pochodzenie i przeznaczenie. Podział taki prowadziłby do błędnych wniosków.
W praktyce istnieje wiele kryteriów klasyfikacji towarów. Biorąc za podstawę funkcję towarów w procesie produkcji, dzielimy je na surowce (materiały), półfabrykaty (półprodukty) i wyroby gotowe. Klasyfikacja ta ma zastosowanie w przedsiębiorstwie produkcyjnym. Musimy pamiętać, że towar w jednym przedsiębiorstwie uznany za surowiec, w drugim może wystąpić jako wyrób gotowy lub półprodukt, zwany także półfabrykatem. Ropa naftowa jest np. dla przedsiębiorstwa wydobywczego produktem gotowym, ale dla zakładu rafineryjnego jest już tylko surowcem.
Półfabrykatem nazywamy wyrób, w którym proces technologiczny nie został ukończony. Półfabrykatem w zakładach przetwórstwa mięsnego będzie rozdrobnione i peklowane mięso. Półprodukty występują zasadniczo w ramach produkcji wydziałowej w jednym przedsiębiorstwie. W obrocie towarowym półprodukty występują rzadko. Sprzedażą np. półproduktów garmażeryjnych zajmują się sklepy spożywcze i garmażeryjne.
W obrocie towarowym duże znaczenie ma klasyfikacja branżowa towarów. Branżą nazywamy część, gałąź przemysłu lub handlu.
Wyróżniamy branżę produkcyjną i branżę handlową. Branża produkcyjna obejmuje wyroby określonej gałęzi przemysłu, np. hutnictwa, przemysłu włókienniczego, ceramicznego i innych. Zestaw wyrobów danej branży na podstawie jednej wspólnej cechy, najczęściej na podstawie surowca lub przeznaczenia, nazywamy asortymentem branżowym.
Branża handlowa obejmuje zbiór towarów wzajemnie się uzupełniających w zaspokajaniu określonych potrzeb konsumentów. Zawiera ona szerszy asortyment towarów niż branża produkcyjna i grupuje najczęściej wyroby kilku branż produkcyjnych.
Branżę handlową dzielimy na trzy zespoły: zespół artykułów powszechnego codziennego użytku, zespół artykułów okresowego użytku i zespół artykułów trwałego użytku.
Zespół artykułów powszechnego codziennego użytku obejmuje:
branże artykułów żywnościowych, tzn. ogólnospożywczą, nabiałowo-piekarską, jajczarsko-drobiarską, mięsno-wędliniarską. garmażeryjną, warzywno-owocarską, winno-cukierniczą i alkoholową,
branże artykułów nieżywnościowych, tzn. mydlarsko-che-miczną, perfumeryjno-drogeryjną, papierniczą, pasmanteryjno-ga-lanteryjną, bieliźniarską i produkty innych branż będące przedmiotem częstego zakupu.
Zespół artykułów okresowego użytku obejmuje wyroby branży włókienniczej, niektóre artykuły gospodarstwa domowego, wyroby sportowo-turystyczne, elektrotechniczne, księgarskie i inne nabywane przez konsumentów okresowo.
Zespół artykułów trwałego użytku obejmuje takie wyroby, jak zmechanizowany sprzęt gospodarstwa domowego, pojazdy samochodowe, telewizory, radia, pralki, chłodziarki, sprzęt produkcyjny, meble i inne artykuły różnych branż o długim okresie użytkowania.
Wyroby poszczególnych branż podlegają klasyfikacji. Klasyfikacja ta nie jest jednolita dla wszystkich branż. Wyroby branży włókienniczej dzielimy np. na klasy, klasy na grupy, grupy na rodzaje, rodzaje na gatunki. Produkty branży ceramicznej dzielimy na rodzaje, rodzaje na gatunki, a gatunki na klasy. Produkty branży warzywno-owocarskiej dzielimy na gatunki, gatunki na odmiany, a odmiany na wybory. Szczegółową klasyfikację wyrobów danej branży określa norma.
Ze względu na charakter zakładów produkcyjnych towary dzielimy na wyroby przemysłu kluczowego, prze-mysłu terenowego, przemysłu spółdzielczego.
Biorąc za kryterium podziału towarów miejsce produk-c j i, wyróżniamy artykuły krajowe i zagraniczne, zwane także importowanymi.
Pochodzenie towarów w obrocie międzynarodowym odgrywa poważną rolę i w stosunku do wielu produktó jemy podział ze względu na ich pochodzenie. Na przyj nę, niezależnie od innych podziałów, dzielimy na rat ską, amerykańską i inne. To samo dotyczy takich
kauczuk, ropa naftowa, pomarańcze, cytryny, kawa, herbata, tytoń i wiele innych. Warunki, w jakich przebiega produkcja tych towarów, mają duży wpływ na ich jakość, dlatego uważamy za celowe podanie miejsca ich pochodzenia. Na przykład ta sama odmiana bawełny uprawiana w Egipcie jest w handlu międzynarodowym wyżej ceniona niż uprawiana w Stanach Zjednoczonych. Pomarańcze Messyńskie z Sycylii zyskują na rynkach światowych wyższą cenę, niż np. pomarańcze „Waszyngton" uprawiane zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Związku Radzieckim.
Ze względu na udział człowieka w procesie wytwarzania dóbr materialnych dzielimy je na:
kopaliny, czyli towary, które powstały w skorupie ziemskiej bez udziału człowieka — należą do nich rudy metali, węgiel, ropa naftowa, gaz ziemny;
towary, w których produkcji człowiek wykorzystuje zwierzęta i rośliny, świadomie oddziałując na ich wzrost, uszlachetnia je — należą do nich produkty zwierzęce, płody rolne, dziczyzna, ryby;
—r towary, w których wytwarzaniu udział człowieka jest decydujący, tzn. produkty otrzymywane z surowców występujących w naturze lub artykuły nie mające odpowiednika w przyrodzie i wyprodukowane z surowców syntetycznych — jedwab sztuczny otrzymany z celulozy i stylon, czyli produkt syntetyczny, szkło otrzymane z surowców występujących w naturze i tworzywo akrylowe, zwane także szkłem sztucznym itp.
Za kryterium podziału przyjmujemy także procesy zachodzące w towarach. W produktach pochodzenia roślinnego i zwierzęcego zachodzą procesy zarówno biologiczne, jak i chemiczne oraz fizyczne. W produktach pochodzenia nieorganicznego zachodzą wyłącznie procesy chemiczne i fizyczne.
Jednym z procesów biologicznych jest oddychanie. Proces ten zachodzi nie tylko w takich towarach, jak drób czy żywe ryby, ale także w ziarnach zbóż, w owocach, w mięsie i w innych produktach organicznych.
W produktach pochodzenia nieorganicznego, np. w metalach, mogą zachodzić takie procesy, jak utlenianie, zmiana barwy, utrata połysku, zmiana objętości, a więc tylko procesy chemiczne i fizyczne.
Znajomość procesów zachodzących w produktach ma istotne znaczenie przy ich przechowywaniu, opakowaniu i transporcie.
Różnorodne kryteria klasyfikacji towarów utrudniają często współpracę pomiędzy dostawcami a odbiorcami towarów, uniemożliwiają stosowanie skróconych nomenklatur w planowaniu i sprawozdawczości oraz uniemożliwiają niekiedy porównania w skali międzynarodowej. W celu uniknięcia tych trudności Główny Urząd Statystyczny opracował ujednolicony podział wyrobów według gałęzi i branż, zwany Systematycznym Wykazem Wyrobów (SWW), który na podstawie zarządzenia nr 32 Prezesa Rady Ministrów obowiązuje od dnia 1 11971 r. w zakresie produkcji materiałów i towarów oraz w zakresie sprawozdawczości i badań statystycznych. Systematyczny Wykaz Wyrobów jest także podstawą do opracowania norm klasyfikacyjnych.
Systematyczny Wykaz Wyrobów stosuje dziesiętną klasyfikację wyrobów i dzieli je na działy, grupy gałęzi, gałęzie, branże i podbranże (tab. 1).
Działy, Grupy gałęzi, Gałęzie, Branże, Podbranże
Dział: Wyroby przemysłowe Grupa gałęzi I: Paliwa i energia Gałąź: Węgiel i brykiety Branża: Węgiel kamienny Podbranża: Węgiel energetyczny
Węgiel gazowy
itd
Grupa gałęzi VII: Wyroby przemysłu lekkiego Gałąź: Wyroby przemysłu włókienniczego Branża: Wyroby przemysłu bawełnianego Podbranża: Surowce-bawełna
Niedoprzęd bawełny
Przędza bawełniana czesankowa
itd.
Grupa gałęzi VIII: Wyroby przemysłu spożywczego Gałąź: Wyroby przemysłu spożywczego — część I Branża: Produkty przemysłu mięsnego — część II Podbranża: Produkty uboju wliczane do wydajności poubojowej
Podroby i tłuszcze nie wliczane do wydajności
poubojowej
Mięsa surowe.
Oprócz Systematycznego Wykazu Wyrobów, został opracowany przez zjednoczenia gospodarcze i inne jednostki branżowe Systematyczny Wykaz Asortymentowy (SWA). Systematyczny Wykaz Asortymentowy jest uzupełnieniem SWW i zawiera wykaz wyrobów wchodzących w skład określonej podbranży.